9. ปฐมสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[31] นวเม สมุคฺฆาตสปฺปายาติ สมุคฺฆาตสฺส อุปการภูตาฯ ตโต ตํ โหติ อญฺญถาติ ตโต ตํ อญฺเญนากาเรน โหติฯ อญฺญถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมวาภินนฺทตีติ อญฺญถาภาวํ วิปริณามํ อุปคมเนน อญฺญถาภาวี หุตฺวาปิ ภเวสุ สตฺโต ลคฺโค ลคิโต ปลิพุทฺโธ อยํ โลโก ภวํเยว อภินนฺทติฯ ยาวตา, ภิกฺขเว, ขนฺธธาตุอายตนนฺติ, ภิกฺขเว, ยตฺตกํ อิทํ ขนฺธา จ ธาตุโย จ อายตนานิ จาติ ขนฺธธาตุอายตนํฯ ตมฺปิ น มญฺญตีติ สพฺพมฺปิ น มญฺญตีติ เหฏฺฐา คหิตเมว สํกฑฺฒิตฺวา ปุน ทสฺเสติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อฏฺฐจตฺตาลีสาย ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาฯ

10. ทุติยสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[32] ทสเม เอตํ มมาติอาทีหิ ตีหิ ตีหิ ปเทหิ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาเห ทสฺเสตฺวา ติปริวฏฺฏนเยน เทสนา กตาฯ ปฏิปาฏิยา ปน ตีสุปิ อิเมสุ สุตฺเตสุ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโรปิ มคฺคา กถิตาติฯ

สพฺพวคฺโค ตติโยฯ

4. ชาติธมฺมวคฺควณฺณนา

[33-42] ชาติธมฺมวคฺเค ชาติธมฺมนฺติ ชายนธมฺมํ นิพฺพตฺตนสภาวํฯ ชราธมฺมนฺติ ชีรณสภาวํฯ พฺยาธิธมฺมนฺติ พฺยาธิโน อุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน พฺยาธิสภาวํฯ มรณธมฺมนฺติ มรณสภาวํ ฯ โสกธมฺมนฺติ โสกสฺส อุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน โสกสภาวํฯ สํกิเลสิกธมฺมนฺติ สํกิเลสิกสภาวํฯ ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํฯ วยธมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยติฯ

ชาติธมฺมวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. สพฺพอนิจฺจวคฺควณฺณนา

[43-52] อนิจฺจวคฺเค อภิญฺเญยฺยนฺติ ปเท ญาตปริญฺญา อาคตา, อิตรา ปน ทฺเว คหิตาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพปเทสุปิ ตีรณปหานปริญฺญาว อาคตา, อิตราปิ ปน ทฺเว คหิตาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพํฯ อภิญฺญาปริญฺเญยฺยนฺติ อิธาปิ ปหานปริญฺญา อวุตฺตาปิ คหิตาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ อุปทฺทุตนฺติ อเนกคฺคฏฺเฐนฯ อุปสฺสฏฺฐนฺติ อุปหตฏฺเฐนฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

สพฺพอนิจฺจวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐโม ปณฺณาสโกฯ

6. อวิชฺชาวคฺควณฺณนา

[53-62] อวิชฺชาวคฺเค อวิชฺชาติ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณํฯ วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺควิชฺชาฯ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโตติ ทุกฺขานตฺตวเสนาปิ ชานโต ปสฺสโต ปหียติเยว, อิทํ ปน อนิจฺจวเสน กถิเต พุชฺฌนกปุคฺคลสฺส อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ อปิ เจตฺถ สํโยชนาติ ทส สํโยชนานิฯ อาสวาติ จตฺตาโร อาสวาฯ อนุสยาติ สตฺต อนุสยาฯ สพฺพุปาทานปริญฺญายาติ สพฺเพสํ จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานนตฺถายฯ ปริยาทานายาติ เขปนตฺถายฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อวิชฺชาวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

7. มิคชาลวคฺโค

1. ปฐมมิคชาลสุตฺตวณฺณนา

[63] มิคชาลวคฺคสฺส ปฐเม จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพาฯ โสตวิญฺเญยฺยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิฏฺฐาติ ปริยิฏฺฐา วา โหนฺตุ มา วา, อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ กนฺตาติ กมนียาฯ มนาปาติ มนวฑฺฒนกาฯ ปิยรูปาติ ปิยชาติกาฯ กามูปสํหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสํหิตา รชนียาติ รญฺชนียา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ อตฺโถฯ นนฺทีติ ตณฺหานนฺทีฯ สํโยโคติ สํโยชนํฯ นนฺทิสํโยชนสํยุตฺโตติ นนฺทีพนฺธเนน พทฺโธฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญานิ จ วนปตฺถานิ จฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อภิธมฺเม นิปฺปริยาเยน ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) วุตฺตํ, ตถาปิ ยํ ตํ ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. 654) อรญฺญกงฺคนิปฺผาทกํ เสนาสนํ วุตฺตํ, ตเทว อธิปฺเปตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสียติ น วปียติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํฯ วนปตฺถนฺติ วนสณฺฑานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ภิํสนกานเมตํ, วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ, วนปตฺถนฺติ อมนุสฺสูปจารานํ เสนาสนานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. 531)ฯ

เอตฺถ จ ปริยนฺตานนฺติ อิมํ เอกํ ปริยายํ ฐเปตฺวา เสสปริยาเยหิ วนปตฺถานิ เวทิตพฺพานิฯ ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิฯ อปฺปสทฺทานีติ อุทุกฺขลมุสลทารกสทฺทาทีนํ อภาเวน อปฺปสทฺทานิฯ อปฺปนิคฺโฆสานีติ เตสํ เตสํ นินฺนาทมหานิคฺโฆสสฺส อภาเวน อปฺปนิคฺโฆสานิฯ วิชนวาตานีติ สญฺจรณชนสฺส สรีรวาตวิรหิตานิฯ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานีติ มนุสฺสานํ รโหกมฺมสฺส อนุจฺฉวิกานิฯ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ นิลียนสารุปฺปานิฯ

2. ทุติยมิคชาลสุตฺตวณฺณนา

[64] ทุติเย นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธติ ตณฺหานนฺทิยา นิโรเธน วฏฺฏทุกฺขสฺส นิโรโธฯ

3-5. ปฐมสมิทฺธิมารปญฺหาสุตฺตาทิวณฺณนา

[65-67] ตติเย สมิทฺธีติ อตฺตภาวสฺส สมิทฺธตาย เอวํ ลทฺธนาโมฯ ตสฺส กิร เถรสฺส อตฺตภาโว อภิรูโป อโหสิ ปาสาทิโก, อุกฺขิตฺตมาลาปุโฏ วิย อลงฺกตมาลาคพฺโภ วิย จ สพฺพาการปาริปูริยา สมิทฺโธฯ ตสฺมา สมิทฺธิตฺเวว สงฺขํ คโตฯ มาโรติ มรณํ ปุจฺฉติฯ มารปญฺญตฺตีติ มาโรติ ปญฺญตฺติ นามํ นามเธยฺยํฯ อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วาติ ตตฺถ มรณํ วา มรณนฺติ อิทํ นามํ วา อตฺถีติ ทสฺเสติฯ จตุตฺถํ อุตฺตานเมว, ตถา ปญฺจมํฯ

6. สมิทฺธิโลกปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[68] ฉฏฺเฐ โลโกติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ อิติ มิคชาลตฺเถรสฺส อายาจนสุตฺตโต ปฏฺฐาย ปญฺจสุปิ สุตฺเตสุ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ